Bi quan về triển vọng dân chủ? Hãy đọc lại lịch sử.

Lời toà soạn:

Thể chế dân chủ tự do dường như đang đứng trước viễn cảnh vô cùng bi quan. Các nền dân chủ “của tương lai” đang có xu hướng ngả sang thể chế độc tài. Trong khi đó, các nền dân chủ lâu đời ở phương Tây đang bị phong trào dân tuý lấn át.

Giáo sư Sheri Berman thuộc Đại học Barnard (New York, Mỹ) không nghĩ vậy. Ông cho rằng những người đang bi quan về tương lai của nền dân chủ nên nhìn lại lịch sử châu Âu và thế giới.

Sheri Berman là tác giả của cuốn “Nền Dân chủ và Chế độ độc tài ở châu Âu: Từ thời kỳ trước Cách mạng Pháp đến ngày nay” (Democracy and Dictatorship in Europe: From the Ancient Régime to the Present Day). Một phần của cuốn sách được chuyển thể thành bài viết “The Long, Hard Road to Democracy” đăng trên Wall Street Journal, ngày 08/02/2019. 

Luật Khoa tạp chí xin giới thiệu cùng bạn đọc.

***

Đầu tháng 02/2019, Freedom House, một tổ chức phi lợi nhuận chuyên theo dõi tình trạng dân chủ toàn cầu, công bố báo cáo thường niên. Báo cáo năm 2019 có tên là “Nền dân chủ đang thoái trào” (Democracy in Retreat). Các nhà quan sát có cơ sở tin rằng nền dân chủ đang dần đánh mất tính ưu việt trong quá khứ.

Tuy nhiên, nhân loại đã chứng kiến sự thăng trầm của làn sóng dân chủ trong suốt hơn 200 năm qua, từ các cuộc cách mạng đòi tự do thế kỷ 19 cho đến sự sụp đổ của Liên Xô năm 1989.

Lịch sử chứng minh con đường chinh phục tự do và thịnh vượng không hề dễ dàng.

Các nền dân chủ thành công rực rỡ trong thế kỷ 20 thường phải trải qua quá trình dài, gian khổ, với vô số bước đi sai lầm cũng như thất bại.

Trong lịch sử, việc lật đổ chế độ độc tài luôn dễ hơn xây dựng nền dân chủ lâu bền, đặc biệt là nền dân chủ tự do bảo vệ quyền công dân, đề cao luật pháp, giám sát quyền hành pháp và bảo vệ xã hội dân sự.

Hãy lật lại lịch sử châu Âu, nơi cuộc đấu tranh vì dân chủ bắt đầu với Cách mạng Pháp.

Giống như lúc chủ nghĩa Cộng sản sụp đổ và trong cuộc cách mạng Mùa xuân Ả Rập 2011, sự sụp đổ của chế độ quân chủ Pháp năm 1789 mang đến một làn gió phấn khởi khắp châu Âu.

William Wordsworth nhớ lại, đó là khoảng thời gian khi mà cả châu Âu “tràn ngập niềm hạnh phúc”. Nhưng ngay sau khi tuyên bố chế độ cộng hòa năm 1793, nền dân chủ hiện đại đầu tiên của châu Âu đã rơi vào một “Triều đại Kinh hoàng” (Reign of Terror).

Năm 1799, chỉ 10 năm sau, nước Pháp kiệt quệ chứng kiến cuộc đảo chính của tướng Napoleon Bonaparte.

Sự bất ổn chính trị sau đó tiếp tục đè bẹp nước Pháp trong suốt thế kỷ 19.

Năm 1848, một sự chuyển đổi khác sang dân chủ đã xảy ra. Nhưng chỉ trong vòng một năm, nhà độc tài dân túy Louis-Napoleon Bonaparte (cháu trai Napoleon) đã lên nắm quyền lực và phá hủy các thiết chế dân chủ. Chế độ của ông sụp đổ năm 1870, tiếp tục nhường chỗ cho một quá trình chuyển đổi dân chủ đầy hỗn loạn khác.

Nền Đệ tam Cộng hòa Pháp được thành lập sau thất bại của Louis-Napoleon trong chiến tranh Pháp – Phổ năm 1870. Tuy nhiên, nền dân chủ đã dần suy yếu khi Đức xâm lược Pháp năm 1940 và lập nên chế độ Vichy.

Khi Thế chiến II kết thúc với thất bại của phe Phát xít, Pháp lại trở thành một nước dân chủ. Hiến pháp của Đệ tứ Cộng Hòa Pháp được thông qua vào ngày 13/10/1946.

Tuy nhiên, sự bất ổn lại tiếp diễn, dẫn tới một số thay đổi trong chính phủ. Đã có đến 21 chính quyền hiện diện trong 12 năm lịch sử của nền Cộng hòa Thứ tư.

Thêm vào đó, chính phủ không thể đưa ra các giải pháp phù hợp đối với nhiều nước thuộc địa của Pháp.

Sau nhiều cuộc khủng hoảng liên tiếp, đặc biệt là khủng hoảng Algérie năm 1958, nền Đệ tứ Cộng hòa Pháp chính thức sụp đổ ngày 5/10/1958, mở đường cho sự thành lập Đệ ngũ Cộng hòa Pháp như ngày nay với việc củng cố quyền lực của Tổng thống.

Các nước Tây Âu khác cũng phải trải qua nhiều chông gai để tạo dựng được nền dân chủ. Italy là một điển hình như vậy.

Một nước Ý thống nhất xuất hiện vào những năm 1860, nhưng các chính phủ sau đó sa vào nạn tham nhũng và hoạt động không hiệu quả. Đây là mầm mống của sự hình thành chủ nghĩa cực đoan ở cả hai bên cánh tả và cánh hữu Ý.

Đầu thế kỷ 20, dù giành chiến thắng trong Thế chiến I nhưng nước Ý đã phải chịu những tổn thất nặng nề. Phe Phát xít, đứng đầu bởi Benito Mussolini giành quyền kiểm soát và dựng lên một chế độ độc tài giai đoạn 1922-1943.

Ý là đồng minh của Phát xít Đức và Nhật trong Thế chiến II. Đất nước ven biển Địa Trung Hải trở thành chiến trường khốc liệt giai đoạn 1943-1945. Sau Thế Chiến II, nước Cộng hòa Ý chính thức được thành lập ngày 2/6/1946.

Chỉ đến sau Thế chiến II thì một nền dân chủ hiệu quả mới hình thành ở quốc gia này. Và chỉ đến thập niên 1950 và 1960, nước Ý mới có giai đoạn tăng trưởng kinh tế bùng nổ và được đánh giá là một cường quốc khu vực.

Câu chuyện về việc dựng xây nền dân chủ Đức thậm chí còn gian truân hơn.

Nước Đức nổi lên năm 1871 dưới chế độ bán độc tài và chỉ được dân chủ hóa sau Thế chiến I. Từ khi ra đời, nền Cộng hòa Weimar non trẻ đã bị tàn phá bởi chủ nghĩa cực đoan, nổi loạn và bạo lực. Nền dân chủ sụp đổ khi Adolf Hitler trở thành thủ tướng năm 1933 và đảng Quốc xã – chế độ độc tài phát xít lên nắm quyền. Sau Thế chiến II, nước Đức tái lập nền dân chủ tự do ấn tượng nhưng chỉ ở phía tây đất nước; trong khi đó, miền đông suy yếu trong nhiều thập kỷ dưới chế độ cộng sản.

Tây Ban Nha cũng phải bước trên con đường dài để tiến đến nền dân chủ tự do, trải qua nhiều quá trình chuyển đổi chính trị, can thiệp quân sự và nội chiến trong suốt thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20. Sau nền dân chủ non trẻ thất bại vào những năm 1930, cuộc nội chiến sau đó đã giết chết hàng trăm ngàn người và xác lập hàng thập kỷ độc tài. Tây Ban Nha thực hiện một quá trình lâu dài chuyển đổi sang dân chủ chỉ mới vào giữa những năm 1970.

Chúng ta phải điểm lại lịch sử dài của châu Âu như trên, là để thấy rằng: một nền dân chủ thành công không phải điều có thể đạt được dễ dàng, nhanh chóng.

Ngay cả Vương quốc Anh – hình mẫu của một nền dân chủ thịnh vượng, cũng phải trải qua sự hỗn loạn và đổ máu dẫn trước khi cuộc Cách mạng Vinh quang (Glorious Revolution) thành công năm 1688. Dù nền dân chủ bắt đầu từ năm 1688 hay 1832 (lần mở rộng quyền bầu cử đầu tiên), thời gian để nước Anh đạt được thể chế dân chủ đầy đủ vào đầu thế kỉ 20 là hàng trăm năm.

Nhìn lại lịch sử còn là để thấy, những rắc rối ngày nay của nền dân chủ thực ra không quá nghiêm trọng.

Chưa bao giờ trong lịch sử có nhiều nền dân chủ tồn tại hơn bây giờ. Có 11 nền dân chủ năm 1900, 20 năm 1920, 32 năm 1970, 77 năm 2000 và 116 năm 2018, như Freedom House và những tổ chức khác ghi nhận. Những sự đảo chiều gần đây là tương đối khiêm tốn: các nền dân chủ trong những năm gần đây ít bị lung lay hơn so với thời kì sau các làn sóng dân chủ hóa vào năm 1848, 1918 và 1945.

Không thể phủ nhận rằng các nền dân chủ mới và cũ hiện phải đối mặt với các vấn đề thực sự. Thế nhưng, một nền dân chủ thành công cần có thời gian để củng cố và cần nỗ lực không ngừng để phát triển. Dân chủ hoá chưa bao giờ là một quá trình giản đơn và tuyến tính.

Nền dân chủ tự do trở thành chuẩn mực ở Tây Âu chỉ sau năm 1945, hơn 150 năm sau Cách mạng Pháp. Trong giai đoạn sau thử nghiệm dân chủ đầu tiên ở Châu Âu, nhiều quốc gia khác đã thử, và đã thất bại. Thành công hậu chiến ở Tây Âu đòi hỏi sự hình thành của một trật tự mới trong nước, khu vực và thế giới, từ sự hình thành các nhà nước phúc lợi (social-democratic welfare states) cho đến NATO cho đến EU. Châu Âu đã phải mất hàng trăm năm để có được sự thịnh vượng.

Người Mỹ thường tự hào với nền dân chủ phát triển huy hoàng của mình nhưng thực tế, Hoa Kỳ chỉ xây dựng thành công nền dân chủ tự do từ nửa sau thế kỷ 20.

Trước năm 1861, miền Nam nước Mỹ bị thống trị bởi chế độ chuyên chế, và nền dân chủ non trẻ phải trải qua cuộc xung đột đẫm máu nhất trong lịch sử Hoa Kỳ để lật đổ chế độ đó. Phải mất một thế kỷ nữa trước khi chính phủ liên bang đảm bảo rằng tất cả công dân, bao gồm cả người Mỹ gốc Phi, có thể yêu cầu quyền lợi của mình.

Kể từ những năm 1960 với phong trào dân quyền, những di sản cay đắng của hệ thống dân chủ chưa đầy đủ là sự phân biệt chủng tộc, sự phân chia địa lý sâu sắc và nhiều hơn nữa đã làm rối loạn hệ thống chính trị Mỹ.

Đối với các nền dân chủ non trẻ ngày nay, chúng ta không nên ngạc nhiên về sự mong manh của nó.

Phá vỡ các thể chế và chuẩn mực chính trị xây dựng dưới chế độ độc tài lâu năm là công việc khó khăn. Chúng ta cần một bản kế hoạch đầy đủ, cần các nguồn lực và cả sự kiên trì. Xây dựng nền dân chủ trên đống đổ nát của chế độ chuyên chế chưa bao giờ là điều có thể làm trong một chốc, một lát.

Thừa nhận những cuộc đổi mới dân chủ thực sự thường mất thời gian và đầy khiếm khuyết, chúng ta có thể nhìn những tin tức có vẻ bi quan bằng một lăng kính khác.

Nhiều người lập luận rằng làn sóng chủ nghĩa dân tộc, chủ nghĩa dân túy ngày nay nổi lên ở châu Âu và trên thế giới dường như là đối trọng với nền dân chủ.

Nhưng đáp lại làn sóng ấy là những cuộc phản kháng đông đảo, nhiệt thành từ người dân. Ở các nền dân chủ mới này, đang có ngày càng nhiều công dân tổ chức xuống đường để bảo vệ quyền của mình. Các cuộc bầu cử dù không hoàn hảo vẫn tạo cơ hội cho các nhóm chống đối huy động lực lượng. Hãy nhìn người dân Venezuela đang đứng lên chống lại chế độ chuyên quyền của Nicolás Maduro.

Một điểm quan trọng khác là, các chính quyền này, dù dân tuý, cũng sẽ không dám vứt bỏ cuộc bầu cử sang một bên, như chính quyền cộng sản tiền nhiệm đã làm.

Lịch sử dạy chúng ta rằng dân chủ được xây dựng từ hết những thất bại này đến thất bại khác. Những sự bi quan lúc này tỏ ra vừa thiếu căn cứ lại vừa bào mòn sự tích cực cần thiết để chống chọi những thử thách phía trước.

Những người ủng hộ dân chủ cần có một cái nhìn xa hơn, để hiểu rằng thất bại là không thể tránh khỏi trong công cuộc xây dựng nền tảng cho một nền dân chủ vững bền và khai sáng.

Từ khóa:

chế độ độc tài, chế độ chuyên chế: authoritarianism (n)
chủ nghĩa cộng sản: communism (n)
chế độ độc tài: autocratic regime (np)
nền dân chủ: democracy (n)
quá trình chuyển đổi dân chủ: democratic transition
nền dân chủ tự do: liberal democracy
sự bình đẳng: equality (n)